काठमाडौं २५ असोज ।
फागुनको पहिलो साता कीर्तिपुरस्थित् त्रिविमाथिको आकाशमा एकाबिहानै एउटा नयाँ खालको बेलुन उड्नेछ । त्यो कुनै कम्पनीको नयाँ उत्पादकको विज्ञापन नभई वायुमण्डलको हावापानी र बादलको अवस्था जानकारी दिने ‘वेदर बेलुन’ अर्थात् ‘रेडियो सोन्ड’ हो ।
हरेक बिहान ५:४५ बजे उडाइने त्यो बेलुन जमिनबाट करिब २० किलोमिटर माथिसम्म पुग्नेछ र त्यहाँको तापक्रम, वायुको गति, वायुको दिशा, बादलको अवस्था, सापेक्षिक आद्र्रतालगायतको अवस्थाबारे जमिन/सतहमा रहेको तथ्यांक संकलन गर्ने स्टेसन (डाटा सेन्टर) मा पठाउनेछ । ती तथ्यांकलाई तल बसेका प्राविधिकले कम्प्युटरमा डाउनलोड गर्नेछन् र पछि विश्लेषण गर्नेछन् ।
‘आधा घण्टामै वायुमण्डलको माथिल्लो तहसम्म पुगेर बेलुनमा जोडिएको सेन्सरले तथ्यांक पठाउनेछ,’ जल तथा मौसम विज्ञान विभागका महानिर्देशक डा. ऋषिराम शर्माले मंगलवार कान्तिपुरसित भने, ‘हरेक १०/१० सेकेन्डमा बेलुनले दिने तथ्यांकले उच्च वायुमण्डलको अवस्था बुझ्न सकिनेछ र मौसमको पूर्वानुमान गर्न हामीलाई सहयोग पुग्नेछ ।’ विभागले जमिनमा खडा गरिएका मौसम मापन केन्द्रले दिएको तथ्यांक विश्लेषण गर्दै मौसमको प्रक्षेपण गर्ने गरेको छ । यदाकदा मौसमविदको अनुमान भन्दा मौसम ठ्याक्कै उल्टो हुँदा सर्वसाधारले आलोचना गर्ने गरेका छन् ।
विभागमा सञ्चालित ‘जलवायु प्रकोप समुत्थान निर्माण आयोजना’मार्फत् बेलुन उडाएर वायुमण्डलको माथिल्लो तहको अवस्थासम्वन्धि तथ्यांक हासिल गर्न खोजिएको हो । ती वेदर बेलुन (रेडियो सोन्ड) जर्मनीबाट काठमाडौं विमानस्थलस्थित् भन्सारमा ल्याइसकिएको जानकारी शर्माले दिए । केही दिनमा भन्सारबाट छुटाएर त्रिविस्थित कन्टेनगरमा राखिनेछ । शर्माका अनुसार बेलुनमा हाइड्रोजन ग्यास भरिएको हुन्छ, जुन हल्का हुने भएकाले छिट्टै माथिल्लो तहसम्म पुग्नेछ र क्षणभरमै जमिनमा रहेको स्टेसनलाई माथिको मौसमी तथ्यांक दिनेछ ।
मौसमी अवस्थासम्बन्धी तथ्यांक दिइसकेपछि करिब ४० मिनेटमा बेलुन आकाशमै आफैं फुट्नेछ । उच्च वायुमण्डलमा वायुको प्रेसर कम हुने भएकाले बेलुन लामो समयसम्म उड्न सक्दैन र आफैं फुट्छ । बेलुन हरेक दिन विहान पौने ६ बजे त्रिविस्थित जल तथा मौसम केन्द्रीय विभागस्थित् परिसरबाट उडाइनेछ र त्यहाँ एउटा कार्यालय खडा गरिएको छ । तथ्यांक संकलन र विश्लेषणका लागि त्यहीं प्राविधिक खटिनेछन् । उनीहरुले उच्च वायुमण्डलबाट प्राप्त तथ्यांक विश्लेषण गर्नेछन् ।
बेलुन राख्न भारतबाट कन्टेनर ल्याइएको छ । ती कन्टेनर पनि कीर्तिपुरमै छन् । बेलुनको आकार करिब १० फिट लम्बाई र ६ फिट चौडाइको हुनेछ । बेलुनको स्वरुप सामान्य खालको बेलुनजस्तै एकातिर फुकेको र अर्कोतिर सुकेको हुनेछ । एउटा बेलुनको मूल्य करिब १५ देखि १७ हजार रुपैयाँ (१५० युरो) पर्छ । विभागले करिब दुई वर्षसम्म उडाउन पुग्ने बेलुन र सेन्सर जर्मनबाट काठमाडौं ल्याइसकेको छ ।
नाओकास्ट कम्पनीमार्फत् टेन्डर गरी विभागले ती उपकरण भित्र्याएको हो । विभागले एक वर्षअघि ती उपकरण खरीदका लागि अन्तर्राष्ट्रिय टेन्डर आह्वान गरेको थियो । महानिर्देशक शर्माका अनुसार यो परियोजनामा एक वर्षमा करिब १० करोड रुपैयाँ खर्च हुनेछ । बेलुन उडाउन आवश्यक पर्ने हाइड्रोजन ग्यास पनि विभाग आफैंले उत्पादन गर्ने तयारीसमेत गरेको छ । अत्यधिक प्रज्वलनशिल हुने भएकाले अन्य स्थानबाट ओसार पसार गर्न असम्भव छ ।
पहिलो चरणमा काठमाडौंमा सुरु गरिने यो प्रविधि यसै वर्ष विराटनगर र सुर्खेतमा पनि विस्तार गरिनेछ । अहिले विभागले गर्दै आएको मौसम प्रक्षेपण अर्थात् मौसम अनुमानमा यो प्रविधिले थप विश्वसनीय बनाउने जानकारहरुले बताएका छन् । ‘जमिनमा रहेका मौसम मापन केन्द्रले दिने तथ्यांक र उच्च वायुमण्डलबाट समेत तथ्यांक प्राप्त हुने भएपछि हाम्रो प्रक्षेपण वैज्ञानिक हुनेछ’, महानिर्देशक शर्माले थपे, ‘यो प्रविधिको सुरुवातपछि हामीले गरेको मौसमी अनुमान मिल्दैन भनेर कुरा काट्ने दिन सकिनेछन् ।’ कान्तिपुरबाट
