नेपालका लागि पूर्व भारतीय राजदुत रञ्ति रायले नेपालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको आजबाट सुरु भएको तीन दिने राजकीय भारत भ्रमणले द्धिपक्षीय सम्बन्धमा नयाँ आयाम थपेको विश्वास व्यक्त गरेका छन् । रायले ओलीको पहिलो विदेश भ्रमण भारत हुनुले नै नेपाल भारतबीच कस्तो सम्बन्ध छ भन्ने कुरा दर्शाउने बताए । ओलीको भारत भ्रमण, द्धिपक्षीय सम्बन्ध र भ्रमणमा के के विषयमा कुरा हुन्छ भन्ने विषयमा केन्द्रित रहेर नयाँ दिल्लीमा रहेका पत्रकार ऋषि धमलाले नेपाली रेडियो नेटवर्कको नियमित कार्यक्रम “नेपाली बहस” का लागि रायसँग विशेष कुराकानी गरेका छन् । धमला र रायबीच भएको कुराकानीको सम्पादित अंश :
नेपाल-भारत सम्बन्धको पछिल्लो अवस्था कस्तो छ ?
हामीबीच केबल सरकारमा मात्रै सम्बन्ध छैन । व्यक्ति व्यक्तिबीच घनिष्ठ सम्बन्ध छ । भौगोलिक सम्बन्ध छ । साँस्कृतिक सम्बन्ध छ । हामीलाई त खुशी लागेको छ । नेपालका नयाँ प्रधानमन्त्री माननीय केपी शर्मा ओलीको पहिलो विदेश भ्रमण भारतबाट सुरु भएको छ । यसलेपनि के दर्शाउँछ भने दुई देशबीचको सम्बन्ध कति महत्वपूर्ण छ भनेर ।
प्रधानमन्त्री ओलीको भारत भ्रमणको उपलब्धिहरु के-के हुन सक्छन् ?
जुन सन्दर्भमा यो भ्रमण हुँदैछ, यो धेरै महत्वपूर्ण छ । विगत केही महिना पहिले द्धिपक्षीय सम्बन्धमा मिसअन्डरस्ट्याण्डि थियो । अब यो भ्रमणसँगै हामीबीचको सम्बन्धमा नयाँ अध्याय सुरु हुन्छ । र, हुनुपनि पर्छ । ओलीजीलाई संसदमा अपार समर्थन मिलेको छ । उहाँलाई संसदमा ८० प्रतिशत समर्थन प्राप्त भएको छ । उहाँ बलियो नेता बन्न चाहिरहनुभएको छ । मलाई लाग्छ अब नेपालमा स्थायित्व हुन्छ । र, विकास हामीहरुको उद्देश्य छ । सबैको साथ, सबैको विकास नै हो । यसमा अब दुवै देश अग्रसर हुन्छन् ।
नेपालका प्रधानमन्त्री ओली र भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीबीच केमेष्ट्री मिल्न सक्छ ?
मिल्नुपर्छ । यो अति नै जरुरी छ । मलाई लाग्छ, नेपाल र भारतबीच जुन सम्बन्ध छ । यसमा दुवै नेताबीचको केमेष्ट्री मिलेको छ । र, आगामी दिनमा पनि मिल्नुपर्छ । नेपालको भारतमा र भारतको नेपालप्रति जुन ईन्टे«ष्ट छ, त्यसलाई कसैलेपनि अन्डरप्ले गर्न सक्दैन् ।
भ्रमणको दौरान प्रधानमन्त्रीद्धय मोदी र ओलीबीच के के विषयमा कुराकानी होलान् ?
दुवै देशका प्रधानमन्त्रीहरुले एउटा प्रतिबद्धता गर्नुहुनेछ कि यो नेपाल भारत सम्बन्धलाई अझै मजबुद बनाउनुहुन्छ । विगतमा रहेका पूराना असमझदारीहरु अब बात गई, बित गई भनेजस्तै समाप्त गर्नुपर्छ । र, त्यो हुन्छ । नेपालको पोजिसन नै हेर्नुहुन्छ भने मधेशी दलहरु सबै संविधानमा आए । अहिले त मधेशवादी दलहरुपनि सरकारमा सहभागी हुनेबारे चर्चा भैरहेको छ । उनीहरुले सरकारको समर्थन त गरिसकेका छन् । त्यसैले मलाई लाग्छ, अब सन्दर्भ बदलिएको छ । कन्टेक्सट बदलिएको छ । जो पूराना खासगरी विवादित मुद्दा थिए, तीनीहरु अब धेरै महत्वपूर्ण रहँदैनन् । जसरी पहिले महत्वपूर्ण थिए । मलाई लाग्छ, अब द्धिपक्षीय सम्बन्ध नयाँ शिराबाट सुरु हुन्छ ।
नेपालको राजनीतिक एजेण्डा सेटलमेन्ट भैसक्यो त ?
मेरो व्यक्तिगत राय भन्नुहुन्छ भने अहिले पूर्ण भएको छैन । कुनैपनि देशमा जो विविधता छ, उसलाई पूरा गर्नुपर्छ । आजको दिनमा नेपालमा स्टेबल ईक्युलिब्रियम भएको छ ।
नेपालको संविधानलाई भारतीय प्रधामन्त्री मोदीले प्रशंसा गर्नुभएको छैन ?
यो त पूरानो कुरा हो । नेपालमा त्यतिवेला धेरै ठूलो संकट चलिरहेको थियो, धेरै विवाद थियो । त्यतिबेला हाम्रो त्यस्तो पोजिसन थियो । अहिले त नेपालका सबै समूदायले संविधानको स्विकार गरिसकेका छन् । भारतको यसमा कुनै दिक्कत छैन् ।
आर्थिक मामिलामा के-के हुनसक्छ ?
दिर्घकालिन रुपमा हामीले क्षेत्रिय विकासबारे अघि बढ्नुपर्छ । यसको लागि भौतिक पूर्वाधारको विकास जरुरी छ । टा«न्सपोटेशन एग्रिमेन्ट हुन आवश्यक छ । यसका साथै उर्जा र पर्यटन पनि ठूलो आधार हुन् । यदि यी क्षेत्रहरुमा हामी अघि बढ्न सक्यौं भने धेरै विकास गर्न सक्छौं । हेर्नुहोस्, अहिलेपनि बुद्धिष्ट सर्किट छ । रामायन सर्किट छ । उर्जा नेपालको ठूलो संभावना बोकेको देश हो । उर्जाको उत्पादन नेपालले भारत र बंगलादेशलाई बेच्न सक्छ । यो विषयमा हामीले त्रिपक्षीय साझेदारी र सहकार्य गर्न सक्छौं ।
नेपालका प्रधानमन्त्रीले त नेपालमा रेलमार्ग र जलमार्गको पुर्याउने कुरा गर्नुभएको छ नि, यहाँहरुको धारणा के छ ?
नेपालमा रेलमार्ग त थियो । जयनगरदेखि जनकपुरसम्म । अब पनि साँच्चिकै पुग्नसक्छ । प्रोपजल अघि बढाउनुपर्छ । यसको लागि समय त लाग्छ नि । भारतका जो रेलवे मन्त्री हुनुहुन्थ्यो, उहाँ काठमाडौं जाँदा उहाँले रेलमार्ग बनाउनसक्छौं । यो रेलमार्ग त बन्न आवश्यक छ। र बन्छ । दोस्रो कुरा, जलमार्ग त तब बन्छ । यदि कोशी हाई ड्याम्प बन्यो भने कलकत्तादेखि आउने सिप छ, त्यो गंगाबाट आउँछ । त्यही सिप नेपालसम्म जान पाउँछन् । भारतमा बनारशदेखि कलकत्तासम्मको जलमार्ग सुरु भैसकेको छ ।
पञ्चेश्वर परियोजनामा हस्ताक्षर भएको झण्डै दुईक बितिसक्यो, अहिलेसम्म कार्यान्वयन भएन ?
मलाई जहाँसम्म थाहा छ, यो परियोजनामा दु्रत गतिमा काम भैरहेको थियो । अहिलेको अवस्था के छ त्यसबारेमा मलाई जानकारी भएन् । यो परियोजना दुवै देशको लागि उतिकै महत्वपूर्ण छ । दुवै मिलेर यसलाई अघि बढाउनुपर्छ ।
तर अहिलेपनि समस्याहरु त छन नि ?
यसलाई सही तरिकाले अघि बढाउनुपर्छ । परियोजना सम्पन्न गर्नुपर्छ ।
सिमामा देखिएका समस्याहरु कसरी हल गर्ने त ?
सिमामा देखिएका ९८ प्रतिशत समस्याहरुको समाधान भैसकेका छन् । हाम्रो भनाई के हो भने जति एग्रिमेन्ट भएका छन्, तिनीहरुको फाईनलाईजेशन हुनुपर्छ । अहिले दुई वटा ठूलो ईस्यु छ, हो ती विषयमा विवाद छन् । एउटा हो कालापानीको ईस्यु । यो ईस्यु टेक्निकल रुपमा हल हुँदैन । त्यसैले यसलाई राजनीतिक तहबाटै सुल्झाउनुपर्छ । छिमेकी देशहरुमा केही न केही विवाद त भैहाल्छन् नि ।
नेपालप्रति भारतको दृष्टिकोण राजनीति केन्द्रित छ कि आर्थिक केन्द्रित ?
नेपालमा जब संविधान बन्दैथियो, त्यतिवेला हामीले नेपालको समाज विविधता छ । हामीले त सबैलाई समेट्दा राम्रो हुन्छ । दिर्घकालिन हित हुन्छ भनेर भनेका थियौं । अहिले त संविधान बनेरपनि कार्यान्वयन भैसक्यो । मधेशी दल पनि सहभागी भैसके । यी त पूराना कुरा भए । अब मुख्य फोकस त विकास र समृद्धि नै हुनुपर्छ ।
नेपालको विकासको लागि भारतको सहयोगी हातहरु कसरी अघि बढ्छन् ?
महत्वपूर्ण कुरा त के हो भने नेपालमा भारतका जुन जुन परियोजनाहरु छन्, अब तिनीहरुलाई अघि बढाउनुपर्छ । कतिपयहरु कार्यान्वयन भैरहेका छन् । हुलाकी राजमार्ग, अरुण तेस्रो कार्यान्वयन भैरहेका छन् । हुलाकी राजमार्गको काम केही ढिलो भयो, तर भैरहेको छ । पञ्चेश्वर परियोजना अघि बढाउनुपर्छ । त्यस्तै कोशी हाई ड्याम्प छ, यसलाई पनि अघि बढाउनुपर्छ । अहिले चर्चा भैरहेको छ, रेलमार्ग । यी सबै अघि बढाउनुपर्छ । परियोजना कार्यान्वयन गर्दै जाँदा आउने समस्याहरुलाई पनि हल गर्दै जानुपर्छ ।
तपाईको विचारमा १९५० को सन्धि खारेज गर्ने कि पूनरावोलकन ?
के गर्ने हो भन्नेबारे नेपालले निर्णय गर्ने कुरा हो । भारतको पोजिसन त के हो भने नेपालले जे चाहन्छ, चाहे खारेज गर्न चाहोस, चाहे पूनरावलोकन वा नयाँ सन्धि नेपाल जे चाहन्छ भारत त्यसमा छलफल तथा बहस गर्न तयार छ ।
छिमेकीसँग भारत कस्तो सम्बन्ध राख्न चाहन्छ ?
धेरै राम्रो र सुमधुर सम्बन्ध राख्न चाहन्छ । घनिष्ठ सम्बन्ध हुँदा कठिनाईहरु त आउँछन् नि । तर यीनलाई हल गर्दै अघि बढ्नुपर्छ । परिवारमा त समस्या आउँछ । नेपाल र भारतबीच जुन समस्या छन्, यसमा विचारविमर्श गरेर समाधान निकाल्नुपर्छ । हल गर्नुपर्छ ।
उसो भए आउने दिनहरुमा अब समस्याहरु आउँदैनन् ?
समस्या तथा अप्ठ्याराहरु आएर एक ठाउँमा बसेर हल गर्नुपर्छ । भारतको चाहना भनेको नेपालमा विकास नै हो । अहिले नेपालमा संविधान कार्यान्वयन भएको छ । राजनीतिक स्थायित्व भएको छ । अब तेजमा विकास हुन्छ ।
दुई देशबीचको सम्बन्ध सुमधुर बनाउन नेपालका प्रधानमन्त्री ओलीको भूमिका कस्तो होला भनेर यहाँले अपेक्षा गर्नुभएको छ ?
जब म नेपालमा राजदुत थिएँ, उहाँले मसँग भन्नुभएको थियो कि नेपालको कोहीपनि राष्ट्रवादी भारत विरोधी हुनैसक्दैन् भनेर । किनकी नेपाल र भारतबीच बलियो सम्बन्ध छ । सबै हिसाबले हामीबीच स्ट्रोंग कनेक्सन् छ । मलाई विश्वास छ, ओलीजीको नेतृत्वमा यो सम्बन्ध अझै बलियो हुन्छ । बढ्छ ।
ओलीको भारत भ्रमण आईसब्रेक हुनसक्छ ?
हेर्नुहोस् आईसब्रेक त पहिले नै भैसक्यो । मोदीजीले उहाँसँग तीन पटक कुरा गर्नुभयो । विदेशमन्त्री सुष्मा स्वराज ओली प्रधानमन्त्री बन्नुभन्दा पहिले नै नेपाल जानुभयो । त्यसैले आईसब्रेक भैसक्यो । उहाँको पहिलो विदेश भ्रमण भारत भएको छ ।
