विनाशको एक सय बर्ष

ब्रह्मा चेल्लानी: जुलाई १ मा कम्युनिस्ट पार्टी अफ चाइना (सीपीसी) ले आफ्नो स्थापनाको १०० औं वार्षिकोत्सव मनाउन देशभक्तिका प्रदर्शनहरु गर्दैछ । सोही दिन तिब्बती पठारको दक्षिणपश्चिमी किनारमा जिन्शा नदीमा रहेको बैहेतान बाँधको समेत उद्घाटन हुनेछ । उक्त बाँध सोही दिनदेखि सुचारु हुनेछ ।

कम्युनिस्ट पार्टी अफ चाइना (सीपीसी) उत्कृष्टतालाई निकै प्रेम गर्दछ । विश्वको ठूलो भण्डारण रहेको चीन तत्काल विश्वकै सबैभन्दा ठूलो निर्माता र निर्यातकको रुपमा चिनिने गर्दछ । यसले विश्वकै सबैभन्दा लामो र उच्चतम पुल तथा उच्चतम रेल्वेको विकास गरेको छ । चीन विश्व कै अत्याधिक बाँधहरु भएको देशको रुपमा विकसित छ । विश्वमा रहेको कुल बाँधहरुको तुलनामा चीन एक्लैले अत्याधिक बाँधको निर्माण गरेको छ । चीनले निर्माण गरेको सबैभन्दा ठूलो जल–हस्तान्तरण नहर प्रणालीमाथि निकै गर्व गर्दछ । त्यहाँका बाँधहरु आफैँ प्रायः उत्कृष्ट छ । त्यहाँ अवस्थित थ्री गर्जेज ड्याम (बाँध) स्थापित क्षमताको हिसाबले विश्वको सबैभन्दा ठूलो पावर स्टशन हो र अहिले निर्माण भएको बैहेतान बाँधलाई विश्वको सबैभन्दा ठूलो आर्च बाँधको रुपमा घोषणा गरिएको छ । यो बाँध विशाल एक–गीगावाट हाइड्रो–टर्बाइन जेनरेटरको उपयोग गर्ने विश्वको पहिलो आयोजना हो ।

१६ वटा जेनेरेटरको साथमा बैहैतान विश्वको दोस्रो सबैभन्दा ठूलो जलविद्युत बाँध रहेको छ । पहिलो भने २२ गिगावाटको साथमा थ्री गर्जेज ड्याम रहेको छ । यी सबै विषयहरुले कम्युनिस्ट पार्टी अफ चाइना (सीपीसी) को राष्ट्रियता झल्काउँदछ । जुन पार्टीको वैधानिकताको लागि निकै आवश्यक विषय हो । चीनले निरन्तर जलविद्युत मार्फत आफ्नो शक्तिको प्रर्दशन गर्दछ । यसले चीनको सैन्य र आर्थिक शक्ति उजागर गर्ने गर्दछ । त्यहाँको उत्कृष्टताको कारण चीन आउँदो शताब्दीमा निकै उचाई हासिल गर्नेछ । तर, चीनको बाँधहरू केवल उक्त देशको महानताको प्रतिक मात्र होइनन् न त सीपीसीले दाबी गरे झैं चीनको पानी सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु नै तिनीहरूको उद्देश्य हो । तिनीहरू पनि लीवरेजको स्रोतका रूपमा लक्षित छन् जुन चीनको बगैंचामा रहेका देशहरूमा नियन्त्रण राख्न प्रयोग गर्न सक्छ ।

सीपीसीको १९५१ को एनेक्सेशनकोमा उल्लेख गरे झै तिब्बती पठार एसियाको दश प्रमुख नदी प्रणालीहरुको सुरुवाती बिन्दु हो । यसकारण चीन एसियाको पानी वा जलस्रोतमा समेत जबरजस्त शक्ति हासिल गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । आउँदो दशकहरुमा, चीनले यस रिपोरियन फाइदाहरुको अधिकतम लाभ उठाएको छ । उदाहरणका लागि, मेकोंगमा ११ विशाल बाँधहरू निर्माण गरेर, नदी दक्षिणपूर्वी एशियामा छिर्नु भन्दा पहिले चीनले यस क्षेत्रको पानीको मुहान बन्द गर्ने क्षमता हासिल गरेको छ । तर, सीपीसी आफ्नो रणनीतिको उच्च लागतलाई विचार गर्न असफल भइरहेको छ, जसले छिमेकीहरूसँग राजनैतिक घर्षण भन्दा टाढा विस्तार गरेको छ ।

पार्टीको अतुलनीय बाँधले एशियाको प्रमुख नदी प्रणालीहरूमा वातावरणीय विनाश निम्त्याइरहेको छ । विशाल बाँधहरूले इकोसिस्टमलाई नोक्सान पु¥याउँछन्, ताजा पानीका प्रजातिहरू लोप समेत लोप भइरहेको छ्, र प्रायः जीवाश्म ईन्धन उर्जा संयंत्रहरू भन्दा बढी हरितगृह ग्यास उत्सर्जन हुने गर्दछ । हालैका दशकहरूमा चीनका ३५० भन्दा बढी तालहरू हराइसकेका छन् र केही मुक्त बगिरहेको नदीहरू खण्डन र खस्कँदो अवस्थामा छ । यसमा सामाजिक लागत पनि कम छैन ।

शुरुवातकर्ताहरुका लागि कम्युनिष्ट शासनको पहिलो तीन दशकहरुमा घट्दो निर्माणका कारण १९८१ सम्ममा झण्डै ३,२०० बाँध ढल्यो र १९७५ को बाँकीयो बाँध असफल भएसँंगै २,३०,००० मानिस मारिए । अवश्य पनि चीनले आफ्नो बाँध निर्माण गर्ने शक्ति नाटकीय रूपमा बढाएको छ र बैहेतान मात्र चार बर्षमा पूरा भयो । तर, यसको प्रारम्भिक बाँध युग, र मौसम बढ्दो चरम हुने बित्तिकै, विनाशकारी असफलताहरू गम्भीर जोखिमको रूपमा रहेको छ।

यसबाहेक, बाँध परियोजनाहरूले ठूलो संख्यामा चिनियाँहरूलाई विस्थापित गर्यो । सन् २००७ मा जसरी चीनको विशाल बाँध निर्माण अभियान तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको थियो त्यतिबेलाका प्रधानमन्त्री वेन जियाबाओले खुलासा गरे कि सीपीसी सत्तामा आएदेखि चीनले २२ मिलियन मानिसहरूलाई पानीका परियोजनाहरूको लागि स्थानान्तरण गरिसकेको छ । थ्री गोर्जेस बाँधले १४ लाख भन्दा बढी मानिसहरूलाई विस्थापित गर्यो। यसले सीपीसीलाई धेरै सताउन सक्दैन जस्तो देखिन्छ ।

बैहेतानको विस्फोटन क्षेत्रको विशाल क्षेत्रमा भएको डुबानले स्थानीय बासिन्दाहरूलाई नयाँ क्षेत्रहरुमा खेती गर्न बाध्य पारेको छ । यारलुंग जांग्बो नदी जो ब्रह्मापुत्रको नजिक छ सीपीसीले अब त्यहाँ विश्वको पहिलो विशाल बाँध निर्माण गर्न गइरहेको छ किनकि उक्त घाँटीले विश्वको सबैभन्दा ठूलो नदी ऊर्जाको एकाग्रता पाएको छ । विशाल बाँधमा ६० गीगावाट जलविद्युत उत्पादन क्षमता रहेको मानिन्छ जो थ्री गोर्जेज बाँधको भन्दा करिब तीन गुणा बढी उत्पादन गर्नेछ ।

यो घाँटी विश्वको सबैभन्दा जैविक विविध क्षेत्रहरू मध्ये एक हो भन्ने तथ्यले सीपीसीलाई त्यति चिन्ताको विषय भएको जस्तो देखिंदैन जुन भारतको एशियाली प्रतिद्वन्द्वी भारतकोविरूद्ध पानीलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गर्नमा बढी चासो राख्छ । चीनले निर्माणको लागि तयारी गरिसकेको छ । हालसालै घाँटीबाट एक राजमार्गको निर्माण सम्पन्न गरेको छ र घाँटी नजिकैको सैन्य शहरमा उच्च–गति रेल सेवा सुरु गर्ने घोषणा गरेको छ । यसले दुर्गम क्षेत्रमा भारी उपकरण, सामग्री, र कामदारहरूको ढुवानी गर्न सक्षम हुने छ । सीपीसीले यसको शताब्दी उत्सवको कारणको रूपमा हेर्दछ । तर, विश्वले उक्त पार्टीलाई दमनकारी, नरसंहार, र वातावरणीय बलात्कारको रुपमा हेर्ने गर्छ । तर, सीपीसीको दोस्रो शताब्दीले के ल्याउनेछ त्यो हेर्न बाकीँ छ ।

(ब्रह्मा चेल्लानी नयाँ दिल्ली स्थित सेन्टर फर पोलिसी रिसर्चका प्राध्यापक र बर्लिनको रोबर्ट बोस्च एकेडेमीमा फेलो हुन्) ।-प्रोजेक्ट सिन्डिकेटबाट