एजेन्सी, १८ बैशाख । भारतीय सिनेमाले १०९ वर्ष पूरा गरेको छ । सन् १९१३ मे ३ मा रिलिज भएको फिल्म राजा हरिश्चन्द्रबाट सुरु भएको सिनेमाको यात्रा आजसम्म जारी छ । सिनेमाको यो लामो यात्रामा धेरै रोचक माइलस्टोनहरू छन्। धेरै पटक बलिउडका लागि कोसेढुङ्गा साबित भएका छन् ।
१०९ वर्षको यो यात्रा कस्तो रह्यो र दशकौंपछि भारतीय सिनेमा कसरी परिवर्तन भयो ? जानौं‘
पहिलो मौन फिल्म राजा हरिश्चन्द्र
मौन चलचित्रको युग सन् १९१३ देखि सुरु भएर १९३० सम्म चलेको थियो । दादासाहेब फाल्केको पहिलो फिल्म राजा हरिश्चन्द्र १९१३ मा आएको थियो । फिल्ममा दत्तात्रेय दामोदर दाबके मुख्य भूमिकामा थिए र हिन्दी सिनेमाका पहिलो नायक थिए। यो फिल्म बन्न ७ महिना २१ दिन लागेको थियो । फिल्मको सेट मुम्बईको दादरमा राखिएको थियो । फिल्मको पहिलो शो गिरगाउँको कोरोनेशन थिएटरमा प्रदर्शन गरिएको थियो। यो फिल्म ५० मिनेटको थियो ।
त्यसपछि १७ वर्षमा करिब १३ सय मूक फिल्म बने, तर तीमध्ये २९ फिल्मको मात्रै प्रिन्ट सुरक्षित हुन सकेको र बाँकी फिल्मका रिलहरू हराए । खलील, अन्ना सालुंके, पृथ्वीराज कपूर, सोहराब मोदी, दुर्गाबाई कामत, सुलोचना रुबी मायर्स, सुल्ताना, इन्दिरा देवी यस युगका ठूला स्टार थिए ।
जब आलम आराको आवाज गुन्जियो
पहिलो टा‘की फिल्म आलम आराको पहिलो शो १४ मार्च १९३१ मा मुम्बईको म्याजेस्टिक सिनेमामा देखाइएको थियो। शो विहान ३ बजे सुरु हुने भनिए पनि ९ बजेदेखि नै सिनेमा हलबाहिर मानिसको भीड लागेको थियो । भीड अनियन्त्रित भएपछि प्रहरी बोलाउनु पर्यो, लाठीचार्ज पनि भयो । यो फिल्मको क्रेज यति थियो कि मानिसहरूले यसको टिकट कालोमा ५०–५० रुपैयाँमा किनेका थिए । त्यो समयको लागि यो रकम ठूलो थियो। यो चलचित्रमा ७ वटा गीत थिए । सोही फिल्मको दे दे खुदा के नाम पे भारतीय सिनेमाको पहिलो गीत मानिन्छ, जसलाई वजिर मोहम्मद खानले गाएका थिए।
यो त्यो समय थियो जब महिलाले चलचित्रमा काम गर्नु राम्रो मानिनन् । जसका कारण अभिनेत्री जुबेदाले पनि निकै कठिनाइको सामना गर्नु परेको छ । जुबेदाका दुई बहिनी सुल्ताना र शहजादी पनि अभिनेत्री थिए । जुबेदा गुजरातका नवाब सिद्दी इब्राहिमकी छोरी थिइन्। जुबेदाले देवदास (१९३७) र मेरी जान जस्ता फिल्ममा अभिनय गरिन् ।
१२४ मिनेट लामो अलमारालाई इम्पेरियल मुभिटोन नामक निर्माण कम्पनीले निर्माण गरेको हो । दुर्भाग्यवश, यो फिल्मको एक प्रिन्ट बाँच्न सकेन। यदि तपाई अहिले यो चलचित्र हेर्न चाहनुहुन्छ भने, तपाईले यो हेर्न सक्नुहुन्न।
रंगीन फिल्म युग
बोल्ने फिल्महरू कालो र सेतो हुन्थ्यो, त्यसैले स्क्रिनमा रङ लगाउने काम निर्देशक मोती जी गिडवानीले उठाए, जसले १९३७ मा आलम आराका निर्देशक अर्देशिर इरानीसँग मिलेर पहिलो रंगीन फिल्म किसान कन्या बनाए। सन् १९३३ मा आइवी शान्तारामको शिरन्ध्री पहिलो रंगीन फिल्म बन्न सक्ने भए पनि त्यस्तो भएन। वास्तवमा, वी शान्तारामले फिल्मलाई रंगीन बनाउन धेरै प्रयास गरे र जर्मनीसम्म पुर्याए तर कुरा बन्न सकेन र शान्तराम इतिहास रच्नबाट चुक्यो ।
स्टारहरु सुपरस्टार बन्ने युग सुरु भयो
सन् १९३५ पछि राज कपूर, दिलीप कुमार, अशोक कुमार, देव आनन्दको फिल्ममा प्रवेश भयो। यी सबै स्टारहरु चलचित्र इतिहासमा आफ्नो नाम दर्ता गराउन सफल भएका छन् । यहीँबाट यी स्टारहरूको क्रेज पनि बढेको छ । बिस्तारै यी स्टारहरुप्रति फ्यानको क्रेज बढ्दै गयो ।
त्यो अवधिमा देव आनन्दले पहिलो पटक स्टारडमको स्वाद चाखे। उनले १९४६ मा आएको फिल्म जिद्दीबाट फिल्म उद्योगमा डेब्यु गरेका थिए ।
देव आनन्दले सेतो शर्ट र कालो कोटको फेसनलाई लोकप्रिय बनायो। यसै क्रममा अदालतले कालो कोट लगाउन प्रतिबन्ध लगाएपछि यस्तो घटना पनि देखियो । यसको कारण निकै रोचक र अलि अनौठो पनि थियो । वास्तवमा, कालो कोट लगाएर केही केटीहरूले आत्महत्या गर्ने घटनाहरू पनि भएका थिए । सायद कोही अभिनेता होलान् जसको लागि यस्तो लगन देखियो र अदालतले हस्तक्षेप गर्नुप¥यो।
राजेश खन्नाले उत्कृष्ट स्टारडम देखे
सन् १९६६ मा राजेश खन्नाको एन्ट्री भयो, जसले सफलताको चुचुरोमा पुग्न धेरै समय लगाएनन् । उनी भारतीय सिनेमाको पहिलो सुपरस्टार बने । अमिताभ बच्चनले पनि उनीजस्तो स्टारडम पाउन सकेनन् । १९६९ देखि १९७१ सम्म राजेश खन्नाका लगातार १५ फिल्म सुपरहिट मात्र नभएर ‘ब्लकबस्टर’ पनि थिए, जुन अहिलेसम्मकै रेकर्ड हो। यो कीर्तिमान अहिलेसम्म कसैले तोड्न सकेको छैन । उनका ७४ वटा चलचित्रले ‘स्वर्ण जयन्ती’ मनाएका थिए, जसमध्ये ४८ वटा चलचित्र थिए, जसले ७५ हप्ता हलमा पूरा गरी ‘प्ल्याटिनम जुबली’मा पुगेका थिए। २२ फिल्मले ‘रजत जयन्ती’ पूरा गरे ।
उनको जमानामा राजेश खन्नाप्रति केटीहरूको जुनूनको धेरै प्रसिद्ध कथाहरू छन्। उनको अभिनयले मात्रै होइन उनको हरेक स्टाइलका युवतीहरु पागल थिए । भनिन्छ, केटीहरूले आफ्नो प्रेम व्यक्त गर्न रगतले लेखिएको चिठ्ठी पठाउने गर्दथे । धेरैले उनको तस्बिरसँग विवाह समेत गरेका थिए । केटीहरूले आफ्नो सेतो फिएट कारलाई लिपस्टिक लगाएर रातो बनाइदिन्थे। उनी बिरामी पर्दा फ्यानहरूले उनको फोटोमा भिजेको ब्यान्डेज लगाउने गर्थे । उनको लोकप्रियता यस्तो थियो कि उनलाई घरबाट बाहिर निस्कन प्रहरी सुरक्षा चाहिन्छ ।
एंग्री यंग म्यान युग
जब राजेश खन्ना एक सफ्ट रोमान्टिक नायकको छविमा थिए, आसपास, सिनेमाले शोले, दीवार, जंजीर जस्ता फिल्महरू मार्फत अमिताभ बच्चनको रूपमा पहिलो एंग्री यंग म्यान पाए। छक्काका खलनायक र गरिबीका मसीहा एंग्री यंग म्यानलाई सिनेप्रेमीहरूले निकै मन पराएका थिए र यही भूमिकाका कारण अमिताभ पनि सुपरस्टारको श्रेणीमा परे ।
त्यतिबेलाको व्यवस्थाप्रतिको समाजको आक्रोशलाई उनका फिल्ममा पुरै देखाइएको थियो ।
