गलेश्वर (म्याग्दी), १८ मङ्सिर । मङ्सिर मुख्यबाली धान ढुकुटीमा भरिने र भराउने महिना हो । दसैँ र तिहारजस्ता ठूला चाड सकिएपछि किसान बाली भित्र्याउन व्यस्त हुने महिना पनि हो यो । केही वर्षअघिसम्म बाली भित्र्याउने चटारोमा हतारो गरिरहेका किसान जब धान भित्र्याउँथे त्यसपछि भूमे र खलो पूजा गरिसकेपछि वनभात (वनभोज) गएर रमाइलो गर्ने गर्दथे । तर, पछिल्लो समय यस्तो चलन लोप भइसकेको छ ।
हिन्दू परम्पराअनुसार हरिबोधनी एकादशीको भोलिपल्ट अग्नी स्थापना गरी हवन गरेपछि पितृलाई नयाँ चामल चढाउने गरिन्थ्यो । यस पर्वलाई कृषक नबान्न (न्वाँगी) अर्थात् न्वाँइ खाने पर्वका रुपमा मनाउने गर्दथे ।
नयाँ चामल दहीमा भिजाएर सिलाम मिसाइ देवता, पितृलाई चढाएर खाने गरिन्थ्यो । अनि खलो पुजेर भूमेलाई फुर्से कुभिन्डोको बलि र खिर रोटी चढाइ दाँइ लगाउने चलन थियो । तर, अहिले ती सबै चलन लोप हुँदै गएको बेनी नगरपालिका–२ बगरफाँटका ८७ वर्षीय वेदप्रसाद उपाध्यायको भनाइ छ ।
“खलो पूजा गरिसकेपछि असारमा सँगै अर्मपर्म गरेर रोपाइँ गरेका किसान सगोलमा वनभोज जाने गर्दथे । नयाँ धान कुटेर बनाइएको चामलको भात, मासको दाल र साग तथा तरुलको तरकारीसँग वनभोज खाएर रमाइलो गरिन्थ्यो, वर्षभरिको दुःख बिर्साउने माध्यम बन्दथ्यो वनभोज मङ्सिरमा वनभोज”, उपाध्यायले भने, “तर अहिले न न्वाँगी खाइन्छ, न खलोपूजा हुन्छ, न त किसान वनभोज खान जान्छन् । मङ्सिरमा वनभात खाए गति परिन्छ भन्ने जनआस्था अहिले हराएर गएको छ ।”
नयाँ धान माड्ने, दाँइ हाल्दा खलो पुज्ने, भुमे पुज्ने परम्परा अहिले हराएर गएको म्याग्दीका ९१ वर्षीय रणबहादुर कार्कीको गुनासो छ । “खिर, रोटीलगायत चढाएर बलि दिइ खलो पुजेर वनभोज जाने चलन अब छैन”, कार्कीले भने, “अहिले त धान झाँट्न त्रिपाल प्रयोग गर्छन्, खलो नै बनाउँदैनन् अनि कहाँबाट खलो पूजा गर्नु ? त्रिपाल पुजेर भएन ।”
त्यसैगरी भूमे पुज्ने, सिमसार क्षेत्र कायम रहोस, चिस्यान नहटोस्, खेतीबाली सप्रियोस् भनेर प्रकृतिको पूजा गर्ने, पशुगोठ भरिभराउ होओस्, गोरस (दूध, दही, मही, घिउ) आदिको कमी नहोस् भनेर दिवाली गर्ने चलन पनि हराउँदै गएकामा पाका नागरिक चिन्तित छन् ।
“नयाँ पुस्ताले कृषि र प्रकृति दुवैलाई भुल्न थालेका छन्, यो राम्रो होइन”, मङ्गला गाउँपालिका–२ रणवाङका हरिकृष्ण पौडेलले भने, “देशविदेश जहाँ पुगे पनि, जति आधुनिक बने पनि आफ्ना पुर्खाले सन्ततिको हितका लागि मान्दै आएका परम्परा र गर्दै आएका विधि नयाँ पुस्ताले बिर्सनु हुँदैन ।”
कृषि र प्रकृति पूजालाई अन्धविश्वास नमान्न नयाँपुस्तासँग आग्रह गर्दै ८२ वर्षीय डिलबहादुर घिमिरेले भने, “यो अन्धविश्वास होइन, सबैको हितका लागि कामना गरेर सहकाल र खुसियालीका लागि प्रकृतिसँग गरिएको अनुरोध हो । प्रकृतिमा आश्रित हामी मान्छेले प्रकृतिको पनि सम्मान गर्नुपर्छ ।”
वनभोज हरायो, पिकनिक आयो
वनभोज शब्दको अर्थ कृषकसँग जोडिएर आएको छ । तर हिजोआज कृषकको वनभोज हराएको छ भने पिकनिक जाने, हिन्दी र आधुनिक गीत बजाएर नाच्ने, मदिरा सेवन गर्नेजस्ता संस्कृति विकसित भएको छ ।
किसानले धान भित्राइसकेपछि खुसियाली मनाउन एक ठाउँमा भेला हुने र नयाँ अन्नको परिकार खाने चलन अहिले हराउँदै गएको पाका नागरिकको भनाइ छ । धान भित्र्याइसकेपछि खेतका फाँटमा बसेर नयाँ उघारेको अन्नलाई भोजका रुपमा खाने पर्व पछि कालान्तरमा वनभोज संस्कृति बनेको म्याग्दी बहुमुखी क्याम्पसका पा्रध्यापक भोलानाथ घिमिरेले बताए ।
“मङ्सिरमा अमलाको रुखमुनि पकाइएको नयाँ अन्नको परिकार दाल, तरुल, पिँडालु, साग खाने परम्परा थियो । मूलतः कृषि प्रधान समाजको अभिन्न अङ्गका रुपमा यो विकास भएको देखिन्छ । फिरन्ते युगमा खुला ठाउँमा खाना खाने बाध्यतालाई पछिको स्थिर बसोबासमा पनि निरन्तरता दिएर अनुकूल मौसमलाई उपयोग गरेको देखिन्छ”, प्राध्यापक घिमिरेले बताए ।
अमलाको र वनभातको सन्दर्भलाई हेर्दा खाएको भोजनलाई पेटबाट (नंअमला) नमला मल नराख्ने वनस्पतिलाई साक्षी राखी वनभात खाने चलन सांस्कृतिक त हुँदै हो अझ यसको सम्बन्ध आयुर्वेदिक तथो जीवनशैलीसँग पनि गाँसिएको उनको भनाइ छ ।
“मङ्सिरको चिसोमा अमला टोक्दै गर्दा पानी पिउने उत्प्रेरणा दिने सामाजिकीकरणमा ज्येष्ठ नागरिकले अनुज सदस्यलाई ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने परम्परा पनि हो । त्यसैले वनभोज खुसियाली, स्वतन्त्रता, स्वच्छन्दता, प्राकृतिक, सामाजिक, आयुर्वेदिक र सामाजिक पक्षसँग सम्बन्धित छ”, उनले भने ।
उनका अनुसार नेपाली संस्कृतिको इतिहासमा वनभातलाई किसानको पर्वका रुपमा लिइन्थ्यो । समयसँगै वनभातको परिभाषा पनि परिवर्तन हुँदै गएको पाइन्छ । वर्तमान समयमा मानिसले यसलाई वनभोज तथा घर बाहिरको मनोरञ्जनका रुपमा मनाउन थालेका छन् ।
वनभोज कार्यक्रम अहिलेको व्यस्त समाजको पुनर्ताजकीय तथा मेलमिलाप र आत्मीयता साटासाट पाटो पनि हो । विभिन्न परिवारमा आर्थिक तथा अन्य विविध कारणले गर्दा बिग्रिएको पारिवारिक सम्बन्धलाई सकारात्मक गाँठो कस्ने आधारका रुपमा पनि विकास भएको पाइन्छ । नेपाली समाज पाश्चात्य संस्कृतिको प्रभावमा पर्दै गएकाले आफ्ना परम्परागत संस्कृति र पद्धतिलाई बिर्सदै गएकामा पाका नागरिक चिन्तित छन् । रासस
