‘भानुभक्त पढेर हाम्रो शिक्षा आरम्भ हुन्छ, उनलाई हेला गरेर समाप्त हुन्छ ।’ ‘विश्वका पैंतीस प्रसिद्ध पुरुष’ नामक ग्रन्थमा प्राध्यापक राजनारायण प्रधानले लेखेका छन् ।
नेपाली भाषा-साहित्यमा ‘आदिकवि’ सम्मान पाएका भानुभक्त आचार्यको आज २०८औं जयन्ती हो । प्राथमिककालीन प्रतिनिधि कवि उनी वाल्मीकिकृत रामायणका अनुवादकका रुपमा प्रख्यात छन् । उनका रामायण (बालकाण्ड १८९८), रामायण (अरू काण्ड १९१०), प्रश्नोत्तर (काव्य १९१०), भक्तमाला (काव्य १९१०), वधूशिक्षा (काव्य १९१९), रामगीता (काव्य १९२५) प्रकाशित छन् ।
प्रश्न उठ्छ- भानुभक्तलाई पहिलो पटक ‘आदिकवि’ को उपाधि कसले दिएको हो ?
काशीमा बसेका बेला मोतीराम भट्टले भानुभक्तको बालकाण्ड रामायण र पछि सम्पूर्ण रामायण मात्र प्रकाशित गराएनन्, विसं १९४८ मा ‘भानुभक्तको जीवन-चरित्र’ नामक जीवनी र समालोचनात्मक पुस्तक लेखेर ‘आदिकवि’को पगरीले विभूषित गरिदिए ।
तर, मोतीरामले लेखेको त्यो ‘आदिकवि’ खासै चलनचल्तीमा आएको थिएन । १९९७ सालमा बल्ल राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले हुकुम दिए, ‘भानुभक्तलाई आदिकवि भने पनि हुन्छ ।’ त्यसपछि मात्र जनजिब्रोमा भानुभक्त आदिकवि भनिन थालेका हुन् ।
साहित्यको इतिहासमा मोतीरामको भानुप्रेम उत्पातै देखिन्छ । उनी काठमाडौं आएका बेला छिमेकी खड्गदत्त पाण्डेको बिहेमा जन्ती गएका रहेछन् । त्यहाँ मोतीरामले रातभरि श्लोकमा जुहारी खेलेको सुनेछन् । र, उनलाई नेपाली भाषामा पनि यति मीठा कविता लेखिँदा रहेछन् भन्ने थाहा भयो । पछि ती सबै जुहारी सिलोकहरू भानुभक्त आचार्यले लेखेका हुन् भन्ने चाल पाएपछि उनी भानुभक्तीय गुनगानमा मात्र लागेनन्, उनका कृतिहरू खोजीखोजी प्रकाशन गर्ने काममा जुटे ।
मोतीराम भट्ट ३० वर्षमै बितेपछि उनले पूरा गर्न नसकेका प्रायः काम सूर्यविक्रम ज्ञवालीले पूरा गरे । ‘भानुभक्तको जीवनचरित्र’ र ‘भानुभक्त स्मारक ग्रन्थ’को सम्पादन गरे । ‘भानुभक्तीय रामायण’को पनि भूमिकास्वरूप समालोचना पनि गरेका छन् ।
साँच्चै भन्ने हो भने १९४० अघि केटौले उमेरका सुधपा (सूर्यविक्रम ज्ञवाली, धरणीधर कोइराला, पारसमणि प्रधान) लगायतले दार्जिलिङमा बसेर भानुभक्तलाई ‘राष्ट्रिय हिरो’ बनाउने जग बसालेका हुन् । साथै बाबुराम आचार्यले पनि ‘पुराना कवि र कविता‘ (२००३) र ‘तुलनात्मक सुन्दर काण्ड’ (२००२) मार्फत भानुभक्तको प्रचार गरे ।
भानुभक्तको व्यक्तित्व उजिल्याउनमा ब्रह्ममशमशेर, बालकृष्ण सम, शम्भुप्रसाद ढुङ्ग्याल, विष्णुमायादेवी, भाइचन्द्र प्रधान, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, इन्द्रबहादुर राई, बालचन्द्र शर्मा, सुमन ढकाल, चन्द्रेश्वर दुवे आदिको पनि उत्तिकै योगदान छ । त्यति मात्र होइन, यादव खरेलले भानुभक्तको जीवनीमा आधारित कथानक चलचित्र बनाए । म्युजिक नेपालले रामायणका सात काण्डकै गीति सीडी प्रकाशमा ल्यायो ।
भानुभक्तको समयमा नेपालीभाषाको त्यति मान्यता थिएन । संस्कृतका ज्ञाता हुँदाहुँदै पनि भानुभक्तले चाहिं प्रायः नेपालीभाषामै कविता लेखे । भानुभक्त उनी कवितामै बोल्थे । आफूलाई लागेका र चित्त नबुझेका कुराको पनि कविता बनाउँथे । उनी कवितामा कति छिटो बोल्न सक्थे भने कुनै अपरिचितले परिचय माग्दा भनेछन्-
पाहाड्को अति बेस देश् तनहुँमा श्रीकृष्ण ब्राह्मण् थिया,
खुप् उच्चा कुल आर्यवंशि हुन गै सत्कर्ममा मन् दिया,
विद्यामा पनि जो धुरन्धर भई शिक्षा मलाई दिया,
तिन्को नाति म भानुभक्त भनि हुम् यो जानि चिन्ही लिया ।
समयका हिसाबले भानुभक्त जङ्गबहादुर राणाका समकालीन हुन् । त्यसबेला नेपालमा भर्खर राणा शासन उदाएको थियो । उनी तनहुँसुर डाँडादेखि पूर्व र दक्षिणमा गाउँ र बेसीको पायक परेको अति सुन्दर रमणीय गाउँ चुँदी रम्घामा विसं १८७१ असार २९ गते जन्मेका थिए ।
चुँदी रम्घा उर्वराभूमि भएकाले खान र लगाउनका लागि खासै समस्या थिएन । त्यसैले त्यहाँका बासिन्दाहरू विद्याको साधनामा लाग्न सफल भएका थिए । पृथ्वीनारायण शाहको समयमा गोरखामा नपाइएको ‘मितक्षराको व्यवहराध्याय’ नामक ग्रन्थ तनहुँमा पाइएको थियो ।
जुम्लाको अचार्जबाडा पैतृकस्थल भएका आचार्य ब्राह्मणहरू खेतीपातीका लागि सुगम र विद्याको साधनाका लागि उचित थलोको खोजी गर्दै तनहुँको चुँदी, रम्घा पुगेका थिए । बाजे श्रीकृष्ण आचार्यले उनलाई काशी लगेका थिए । त्यसैले उनले संस्कृत शिक्षा लिन पाए ।
प्राज्ञ जगमान गुरुङका अनुसार भानुभक्त आचार्यले सबैले राम्ररी बुझ्न सक्ने नेपाली भाषाको माध्यमबाट लोकको हित गर्नका लागि आध्यात्मिक रामायण र रामगीतालाई नेपालीमा अनुवाद गरे । भानुभक्त आचार्यको समयभन्दा अघि पनि नेपाली भाषामा केही फुटकर कविता नलेखिएका होइनन् । तर भानुभक्तीय रामायणलाई नेपाली भाषामा रचना गरिएको पहिलो र सग्लो ग्रन्थ मानिएको छ ।
हामीले चाहे पनि, नचाहे पनि भानुभक्त नेपाली राष्ट्रिय संस्कृतिको पहिचान भएका छन् । सन् १९९९ मा ‘द करिअर अफ भानुभक्त एज अ हिस्ट्री अफ नेपाली नेसनल कल्चर, १९४०-१९९९’ शीर्षकमा लामो लेख लेखेका प्रत्यूष वन्त ‘भानुभक्त स्मारक ग्रन्थ’ नेपालमा उपलब्ध भएपछि मात्र भानुभक्तबारे नेपालीले बढी जानकारी पाउन थालेको दाबी गर्छन् ।
१९२५ साल असोज ६ गते भानुभक्तको मृत्यु भएपछि मोतीराम भट्टले सबैभन्दा पहिले उनलाई चिनाउने काम गरे । तर बनारसमै हुर्किएका सूर्यविक्रम ज्ञवालीले आफ्नो संस्मरणमा भनेका छन्, ‘म बनारसमै जन्मे-हुर्केको भए पनि मलाई बाल्यकालमा मोतीरामले भानुभक्तमाथि लेखेको जीवनीबारे जानकारी थिएन ।’
वन्त भानुभक्तलाई सूधपाको ‘रि-डिस्कोभरी’ मान्छन् । उनका अनुसार एउटा १९४० भन्दाअघि भारतमा विभिन्न हिसाबले निर्वासन वा आफ्नो खुसीले बसेकाहरूका लागि जातीय पहिचान बनाउने क्रममा एउटा हिरो चाहियो र भानुभक्त छानिए ।
‘मोतीरामले भानुभक्तमाथि नलेखिदिएका भए अथवा डिस्कभरी-१ नभएको भए डिस्कभरी-२ नहुन सक्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘मोतीरामले लेखिदिएको टेक्स्ट्लाई रि-डिस्कभर गरेर नेपालमा भन्दा पहिले बनारसमा फैलाइयो ।’
त्यसो त भानुभक्तको मूर्ति पनि पहिलोपटक नेपालबाहिरै बन्यो । दार्जिलिङमा सन् १९४९ मै उनको मूर्ति खडा गरिएको थियो । त्यो मूर्ति देखेपछि बालकृष्ण सम र उनकी छोरी ज्वाला मिलेर बनाएको स्केचलाई कमल दीक्षितहरूले कलकत्ता लगेर पाँच हजार कपी पोस्टरको प्रिन्ट गरे । प्रत्येक प्रिन्ट एक रुपैयाँ गोटामा नेपालमा बेचियो । भानुभक्त टेक्स्ट र अन्य पोस्टर, मूर्तिका रूपमा पनि देशभरि फैलिए ।
